Ceci n`est pas une pipe

René Magritte, La trahison des images, 1928/29, County Museum L.A.

Er wordt heel wat gedebatteerd om ons heen. In de Tweede Kamer wordt het voorbeeld gegeven om over elk probleem ‘in debat’ te gaan. Er volgt dan een steekspel met woorden. Harde verwijten worden beantwoord met wollige antwoorden of ontwijkende amnesie.

Het lijkt alsof dit voorbeeld inmiddels ook een maatschappelijk fenomeen is geworden. Polemiek is in de mode. Op straat en in de huiskamer. Zeker onder invloed van de Coronapandemie is de polarisatie alleen maar toegenomen en is het debat geen manier om dichter bij elkaar te komen, maar een manier om je met woorden nog meer in te graven en je ‘tegenstander’ te demoniseren. Woorden als wapens en geruststellend slaapmiddel voor zelfverzekerdheid.

Wat nu als kunst ook een taal is. Kun je daar dan mee in debat?

René Magritte reisde met zijn jeugdliefde Georgette in de late jaren 20 van de vorige eeuw naar Parijs om zich aan te sluiten bij de Surrealisten. De jonge kunstenaar werd welkom geheten in de cirkel van bohemiens rond de leider Andre Breton. Dichters en schilders putten zich uit in het vinden van hun onderbewustzijn door zich in een staat van trance te brengen met alcohol, spiritualiën, slaapgebrek of uithongering.

René en Georgette zullen daar met verbazing naar hebben gekeken. Want het onderzoek van de Belgische schilder nam een heel andere afslag. Hij focuste zich op het onvermogen van de taal. Ceci n`est pas une pipe.

René Magritte, La trahison des images, 1928/29, County Museum L.A.

Hoewel je toch een pijp ziet, is het er echter geen, we zien er een afbeelding van. Maar noch het woord ‘pijp’ noch de afbeelding hebben een realistisch waarheidsgehalte. Beide, het woord en het beeld, zijn concepten om een indicatie te geven van de bedoeling. Magritte noemt het werk niet voor niets ‘het verraad van het beeld’. Kunnen we echt weten wat er in ons hoofd omgaat? Hebben we allemaal hetzelfde plaatje als we het woord ‘pijp’ zeggen? Of het woord ‘vrede’ of ‘vrijheid’?

En zijn de beelden die we op ons netvlies hebben waar? En dan te bedenken dat men in de vorige eeuw nog geen idee had over wat ‘deep fake’ nog teweeg zou brengen.

Op een van de vergaderingen van de Surrealistisch beweging, waar de drank rijkelijk zal hebben gevloeid, merkt Breton plotseling het kruisbeeldje op dat Georgette om had. Hij steekt een fel betoog af over de verderfelijkheid van de godsdiensten in het algemeen en het Christendom in het bijzonder. Gelaten moeten Georgette en René dit hebben aangehoord. Ze gingen echter niet in debat. De volgende dag pakten ze hun koffers en reisden terug naar Brussel. Misschien hadden ze kunnen zeggen: Ceci n`est pas une crucifix.

Magritte opent met zijn werk een andere weg naar het onderbewustzijn. Het is de plek van het niet weten, het besef dat we niet in staat zijn de essentie te doorgronden. We zijn de stervelingen in de grot van Plato die gedoemd zijn om slechts de schaduwen van de werkelijkheid te zien. Dat vraagt om een andere houding dan het debat, dat vraagt om verwondering, reflectie en stilte. Want in feite is de enige waarheid die we met zekerheid kunnen kennen, de waarheid die we voelen en ervaren in onszelf. En als je die van de daken schreeuwt in een debat, ga je misschien voorbij aan het feit dat dat bij je gesprekspartner heel anders kan zijn: Ceci n`est pas une pipe.

Moge het weer snel vol zijn in de musea met mensen die stil zijn bij het debat van de kunst.